„Na sve četiri strane sveta, polazeći iz Brusa, kao centra jedne male Vaseljene, nalaze se materijalni dokazi o postojanju autohtonih kultura mnogih naroda koji su pohodili ovaj deo Evrope, tragajući za pravim sudbinkim ishodištem…” *
Područje Brusa, koje zahvata ogranke Kopaonika i dolinu Rasine i Graševačke reke pružalo je povoljne uslove za stvaranje naseobina još u predilirskom i ilirskom dobu, a istorija beleži i rimska i slovenska naseljavanja. Invazija slovenskih plemena bila je polazna tačka za geografski raspored i formiranje naroda na Balkanskom poluostrvu. Jedna od selidbenih struja, kosovsko-metohijska, račvala se kod gornje Toplice u dve grane – jedna se kretala ka Severu, spajajući se sa strujama kopaoničkih prevoja i naseljavajući kopaoničku Župu, Temnić i Levač, dok se druga struja kosovskih iseljenika kretala po dolinama južnomoravskih pritoka i naseljavala okolinu Niša, Leskovca i Bujanovca.
Kako navodi istoričar profesor Aranđel C. Jeličić u knjizi „Bruski tragovi prošlosti i sadašnjosti“, rudarska prošlost Kopaonika vezuje se za period srednjovekovne Srbije i vladavinu dinastije Nemanjića, o čemu svedoče brojni tragovi starih iskopina, Zaplanina, Vojetin, Đerekare, Brzeće Livađe i drugi. Ova rudna oblast doživela je procvat u 14. i 15. veku, za vreme despotovine kralja Uroša, kada se razvila trgovina sa Dubrovačkom republikom, Vizantijom i zapadnom Evropom. Bogati rudnici i rudarski gradovi, Plana, Zaplanina, kao i trgovi Livađe i Koporiće, privlačili su strance Sase rudare i Dalmatince trgovce da se u njima nastane i odaju rudarstvu, odnosno trgovini. U istorijskim zapisima se navodi da je u selima Kovačima i Livađu moglo biti nastanjenih Dubrovčana. Po predanju, u varoši Zaplanini stanovali su „Rimljani“ (katolici Sasi rudari i Dalmatinci trgovci), „Grci“ (pravoslavni Srbi) i „Turci“. Doseljenici su Srbi i svi Arbanasi, Cigani i Cincari, koji pripadaju dinarskoj, srpskoj i arbanaškoj struji iz Severne Arbanije, kosovsko-metohijskoj i makedonskoj. Za etnički sastav stanovništva Kopaonika od najvećeg značaja je doseljavanje stanovništva iz Severne Arbanije i crnogorskih Brda. Pravac ove arbanaško-crnogorske struje proteže se dolinom Ibra, a za nju se vezuju i strujanja stanovništva iz novopazarskog kraja, sa Peštera i Sjenice. Najstariji doseljenici navode kao uzrok doseljavanju iskorišćavanje rudnog blaga kopaoničkih rudnika, dok su drugi mišljenja da privredno-socijalni razlozi uslovili doseljavanje stanovništva sa drugih prostora. Po istoričaru profesoru Jeličiću, Preci nekih rodova došli su kao sveštenici ili pak sluge, a veliki broj rodova kao uzor naseljavanju navodi „ubistvo Turčina“, arbanaška nasilja, česte sukobe, svađe i tuče sa Arbansima, „padanje na krv“.
U 15. veku područje Brusa bilo je poprište istorijskih strujanja tokom prodora Turaka, koji će sve do 19. veka nositi posledice turske vladavine. Po turskom osvajanju, trgovinski i rudarski značaj Kopaonika počinje da opada, kako bi krajem 17. veka sasvim prestao. Austro-turski ratovi izazvali su naročito snažno kretanje stanovništva naše oblasti. 1690. godine Kopaonik, Toplica i susedni krajevi, zahvaćeni seobom, gotovo potpuno su opusteli. Ponovno naseljavanje ovih krajeva počinje u 18. veku, za vreme slabljenja i povlačenja Turaka u gradove. Tom prilikom doseljava se stanovništvo sa Kosova i Metohije, Peštera, Crne Gore i Hercegovine. Nakon formiranja etničke strukture i urbanizacije obnovljene Srbije nakon 1833. godine, Brus prerasta u varošicu.
Opština Brus smeštena je na istočnim padinama Kopaonika između Rasine i Graševačke reke, na raskrsnici puteva ka Župi, Raškoj, Vrnjačkoj banji i Kruševcu. Graniči se sa opštinama Aleksandrovac, Blace, Kuršumlija, Raška, Kruševac i Leposavić. Prostire se na površini od 605 kvadratnih kilometara, obuhvatajući jedno gradsko i 58 seoskih naselja. Povoljan geografski položaj, planinski pašnjaci, prostrane četinarske šume, obilje izvorske, tekuće i mineralne vode, izuzetni klimatski uslovi, kulturno nasleđe i očuvana priroda uslovili su intezivan razvoj letnjeg i zimskog turizma. Prema popisu stanovništva Republike Srbije iz 2011. godine u opštini Brus živi 16.293 stanovnika, a na osnovu popisa poljoprivrede iz 2012. godine, poljoprivredom se bavi približno 11.800 ljudi, odnosno preko 4.200 većinom porodičnih gazdinstava.
Mnoga predanja koja su se prenosila sa kolena na koleno razjašnjavaju i tumače sve što je nastalo i opstalo na duhovnom i materijalnom planu Brusa i okoline:
Predanje kaže da je Car Dušan bio u lovu na Kopaniku, avgusta meseca između 1335. i1337. godine. Domaćini su mu, tada, između ostalog, izneli na sovru mlado jagnje, trešnje, grožđe i vino hladno kao led. On se začudio kada je sve to video na jednom mestu. Domaćini su mu tada objasnili da se ovce na Kopaoniku jagnje kasno, da trešnje u Jošanjičkoj Banji stižu u avgustu, a grožđe u Župi stiže veoma rano, dok se sneg u kopaničkim uvalama zadržava čitavog leta. Predanje govori o bogatstvu ponude ovog kraja, gde se plodovi sva četiri godišnja doba mogu naći istovremeno.
*Miomir Ristović „Pamtenik viševekovne svakodnevice” (uz rukopis prof. Aranđela C. Jeličića „Bruski tragovi prošlosti i sadašnjosti”)
