Da bismo ušli u trag poreklu današnjeg stanovništva u slivu Graševačke reke, potrebno je da se vratimo u prošlost nekadašnjih naseljavanja ovih prostora. Istraživanja su pokazala da je ovaj rečni sliv, kao rudarski kraj, bio sastavni deo kopaoničke rudne oblasti. Poznato je da je rudarstvo kao grana zanimanja stanovništva ovde vrlo stara, s obzirom da podatke o srednjevekovnom rudarstvu nalazimo oko sredine 13. veka. U blizini sliva Graševačke reke ističu se stara rudišta Suvo Rudište, Suva Ruda i Srebrnac i u svakom selu nalaze se tragovi nekadašnjih topionica.
Što se tiče Graševačke reke, ova najveća desna pritoka Rasine teče na dužini od oko 25 kilometara i, usecajući se u vododržljive stene, stvara planinsku dolinu. Nastaje od dve male brdske reke – Brzećske i Bele reke. Idući nizvodno, prvo naselje u dolini je Brzeće, jedino selo koje celo leži u najnižem dolinskom delu; nizvodno od njega je Radmanovo, zatim Vlajkovci, Graševci i Žiljci. Livađe, Paljevštica i Kočine nalaze se u dolinama levih pritoka Graševačke reke. Klimatske promene u dolini Graševačke reke uglavnom se formiraju pod uticajem vremenskih prilika na Kopaoniku. Velika razlika u nadmorskoj visini između Brzeća i Brusa utiče na veliku temperaturnu razliku i dužinu vegetacionog perioda.
Selo Radmanovo nastalo je u malom proširenju blizu reke na oko 2 kilometra nizvodno od Brzeća, uokvireno strmim dolinskim stranama, delimično pod šumom. Deo sela u blizini reke deli se na Gornje i Donje Radmanovo, a na brdu se nalazi zaselak Pešter. Kako navodi Aranđel C. Jeličić, „posmatrano sa strane Radmanovo podseća više na neko utvrđenje nego na naselje. Kuće su zbog nedostatka prostora vrlo zbijene jedna uz drugu. Nije isključeno da su te kuće u vreme formiranja naselja namerno tako postavljene da bi se stanovništvo u slučaju potere lakše moglo suprotstaviti eventualnom napadaču.“* Danas, u ovom selu u 32 domaćinstva živi 120 meštana, od kojih manji broj pored glavnog puta Brus-Kopaonik. U zaseocima Pavličevići i Savići tekuće godine završeni su radovi na asfaltiranju seoskih puteva, što je za meštane od nemerljivog značaja, s obzirom da su ovi zaseoci jedni od retkih na teritoriji opštine Brus u kome nema iseljavanja mladih.
Livađe se pominje još u 15. veku kao sedište Dubrovčana, upravnika samokovskih i graševačkih topionica. Ovo selo udaljeno je od glavnog puta oko 2 kilometra, a razmešteno je po zaravni, koju oivičava razvođe prema reci Paljevštici. Ovo zabačeno ali živopisno selo u prošlosti je privlačilo rudare, a kasnije i stočare. Između kuća se prostiru kompleksi livada sa čestim izvorima.
Selo Paljevštica dobilo je ime u znak sećanja na veliki požar koji je zahvatio obližnju šumu, kao velika opomena za čuvanje prirodnih bogatstava. Paljevštila leži u dolini istoimene reke, najmanje od svih sela u slivu Graševačke reke. Oko sela se dižu brda Kopaonika – Mokra, Palež, mramor, Srebrnac, Velika stena… U blizini Paljevštice prisutna su troskišta, koja su sačuvala svoj prvobitan izgled, a najveće od njih je Vignjište, na čijem vrhu se nalaze komadi opeke, karakteristični za topionice gvožđa.
Vlajkovci – selo u dolini Vlajkovačke reke, sa kućama na brdima i stranama rečne doline. Najstarije naselje Selište i danas čuva ostatke temelja nekadašnjih kuća. Pisali su o Vlajkovcima: „Brda su i s jedne i s druge strane sela. Ona s desne strane pokrivena su ređom šumom i travom, ali ona sa leve strane, koja su strmenija, samo su jedini božji kamen i go krš. Po ovim kozomornim golim stranama, kažu da je nekad bilo krupne gore, i tada se moglo kojekako živeti.“
Na 3 kilometra od Brusa, na putu Brus-Kopaonik, nalaze se Graševci, selo razbijenog tipa pod vrhovima Vilja Rudina, Velika Čuka, Lazine, Piskavac i Đurđev do. Pojedini delovi atara imaju nazive: Prževina, Golo brdo, Rupine, Cerova, Grujići, Pasuljište, Kolenac, Jelov breg… Selo je poznato još iz doba Rimljana, a naročito u srednjem veku, kada rudarstvo u ovom kraju doživljava procvat. Danas u selu postoji oko 140 domaćinstava.
Selo Kočine leži u dolini potoka koji je pritoka Graševačke reke. Ovde su se svojevremeno nalazile kolibe pastira Koče, kako se veruje, kao i kočari za ovce i svinje, a po tome je i selo dobilo ime. Danas u selu živi oko 100 stanovnika u 20-ak domaćinstava. Kočine se nalazi van glavne rečne doline, te su kuće rzbacane po gornjem toku potoka i razvođu prema Graševačkoj reci.
Selo na domaku Brusa – Žiljci – dobilo je ime od žiljaka (užarenih otpadaka) iz graševačkih topionica ruda. Ovom selu pripadaju neki od najlepših delova Brusa – staro „vašarište“, „rasadnik“, Rosulje i prostor uz Graševačku reku. Zaselak Drake nalazi se severno od Žiljaka, u podnožju Ravne čuke, na desnoj strani doline Rasine. Na ovom području intenzivno se gaje voćke, pre svega maline, čijem kvalitetu u velikoj meri pogoduje plodna rečna dolina.
U dolini Brzećske reke i na desnoj strani doline Dobrodolskog potoka, prostire se Brzeće, na 12 kilometara od Kopaonika i nadmorskoj visini od 1.100 metara. Selo sa nešto više od 230 stanovnika tokom protekle četiri decenije intenzivno se razvija kao turističko mesto. Okruženo je vrhovima Jastrebac, Kamarište, Vojetin i Bećirevac, izvorom reke Toplice, manastirima Malo i Veliko Metođe, vodenicama potočarama, stazama, proplancima i livadama za šetnju leti i rekreativno skijanje i sankanje zimi.
*Aranđel C. Jeličić „Bruski tragovi prošlosti i sadašnjosti“
