Pravoslavni hramovi u opštini Brus
Briga o nacionalnoj baštini jednog naroda stara je koliko i samo nasleđe. Upoznajući istoriju srpskih pravoslanih hramova, potaknuti dubokim osećanjima predačkih korena, zasigurno, bolje ćemo razumeti sopstveni narod.
Mnogo toga je proteklo kroz 800 godina dugu istoriju Srpske pravoslavne crkve. Kao centar srpskog istorijskog, duhovnog i kulturnog bića, srednjovekovni manastiri i crkve ostaju neprocenjivi dokaz viševekovnog duhovnog trajanja srpskog naroda i svetosavske tradicije.Kao vrhunac srednjovekovnog srpskog neimarstva, crkvenog graditeljstva, slikarstva i pismenosti, pripadaju redu najviših umetničkih ostvarenja hrišćanske civilizacije. Iako su nebrojeno puta rušeni narod ih je iznova obnavljao. Nicali su na nepristupačnim mestima, uzvišenjima, u dubokim, gustim šumama, stenama, kao sklad kulturnog i prirodnog nasleđa, I čuvali pravoslavnu tradiciju, nacionalnu svest i identitet srpskog naroda.
Nadomak Brusa, prvi srpski kralj Stefan Prvovenčani podigao je monumentalni spomenik državničkoj mudrosti i dalekovidosti, oličen u graditeljski raskošnom manastiru, što dominira vidokrugom iznad Rasine i naselja Lepenac. U samom Brusu se bokori pravoslavni hram, star više od jednog veka, a putem za Milentiju i dalje svaki radoznalac može da doživi bezbroj vizuelnih i duhovnih otkrića: od hrama Svetog Nikole do ktitorskog zdanja velikog čelnika Radiča Postupovića koji je na obližnjem Kozniku dočekao evropsku elitu, priređujući viteške turnire i druge svetkovine zapisao je novinar i Miomir Hari Ristović.
Smeštena na istočnim padinama Kopaonika, između reke Rasine i župskog vinogorja, na raskrsnici važnih puteva, opština Brus ima bogatu prošlost. Unutar ovog specifičnog kotlinskog prostora okruženog visokim planinskim vencima, formirano je nacionalno, versko, i kulturno središte pomenute regije u kome je stanovništvo, tokom vekova, ostavilo vredne tragove života i stvaralaštva.O tome svedoči veliki broj nepokretnih kulturnih dobara, velelepni hramovi, manastiri, crkve i spomenici srpske srednjovekovne kulture, sačuvani do današnjih dana. Gotovo u svakom selu ostale su male crkve, nazivi, crkveni dolovi i bregovi, monaški kladenci i izvori, kao najupečatljivije tapije vekovnog postojanja, stvaralaštva i identiteta naroda potkopaoničkog kraja.
Među čuvarima nacionalnog nasleđa i identiteta Srba na ovim prostorima ističu se kao prvo svetilište bruske regije Kopaoničko Metođe iz 3. veka; pod samim Pančićevim vrhom, na Kopaoniku Nebeske stolice ili Crkvina iz poznoantičkog i ranohrišćanskog perioda; crkve Svete Petke: na Dubu, s kraja 5. i početka 6. veka; i u Maloj Grabovnici, iz 12. veka; manastiri: Strmac iz 1313. godine u najvećem srpskom selu Batotu; Sveti Stefan u Lepencu kao zadužbina Despota Stefana Lazarevića s kraja 14. veka; ostaci manastira Milentija iz 14. veka; crkvа: Svetog Petra i Pavla u Krivoj Reci Svete Bogorodice u Borancima; crkva “na Brusu“, posvećena Svetom Preobraženju, sagrađena 1836. godine uz pomoć kneza Miloša Obrenovića i srednjovekovni grad Koznik.
Neposredno ispod Pančićevog vrha prostire se arheološki lokalitet Nebeske stolice. Na ovom mestu, u blizini dva srednjovekovna rudnika, Belo Brdo i Zaplanje, nalaze se ostaci crkve Svetog Prokopija, zaštitinika rudara. Zbog toga se ovaj potes naziva i Crkvine. Ime ovom lokalitetu dao je Vojvoda Živojin Mišić.
Sa krova Srbije stiže се do Kopaoničkog Metođa. Na nekoliko stotina metara od zapuštenog rudnika smešteno je drevno svetilište iz 3. veka, crkva posvećena Svetom Metodiju Olimpijskom. Iz kamene litice izvire voda koja blagotvorno deluje, isceljuje i leči.
Crkva Svete Petke na Dubu u Maloj Vrbnici, datira s kraja V i početka VI veka. Sa prelepog uzvišenja, na nadmorskoj visini od 555m, pogled se pruža, sa jedne strane na Kopaonik a sa druge ka Župi, Moravi i Kruševcu.
Jedno od najvećih svetilišta na ovim prostorima, mesto bruskog hodočašća, Crkva Svete Petke u Maloj Grabovnici, datira iz XII veka. U živopisnom potoku nalazi se crkva Svete Petke, dimenzija 16,6×5,7m , zidane od poluobrađenog kamena. U blizini crkve se nalazi i poznato arheološko nalazište, brdo Gobelja, još uvek neistraženo. Srednjevekovni manastir Strmac smešten u jednom od najvećih sela u Srbiji, Batotu. Ostaci manastira datiraju iz 1313. a sadašnje novije zdanje je iz 1680. gidine. Smešten u stoletnoj šumi, između strmina, manastir je spravom dobio ime Strmac. Manastir je nadaleko poznat kao čudotvoran. O tome svedoči i legenda.
Manastir Sv. Stefan u Lepencu izgrađen je krajem XIV veka. Zadužbina je Despota Stefana Lazarevića, najumnijeg vladara tog vremena. Predanje kaže, da je, u vreme dok je car Lazar zidao crkvu Lazaricu u Kruševcu, njegov sin Stefan, vozeći kamen iz potkopaoničkih krajeva, svakog dana ostavljao jedan deo u Lepencu, zidajući sebi zadužbinu. Po načinu gradnje pripada Moravskoj školi a po svojim dimenzijama, spada među najveće građevine svoga vremena.
Zna se da je Manastir Milentija u sjaju Moravske škole zablistao s kraja 14. i početka 15. veka, kao i da je kratko živeo. Obnova ovog srednjovekovnog dragulja u podnožju srednjovekovnog Grada Vitezova – Koznika, na samo 13 kilometara od Brusa, ambiciozan je i jedinstven projekat u srpskoj arheologiji i nauci. Ideja da se kompletan kompleks manastira Milentija sistematski arheološki i arhitektonski istraži, konzervira i obnovi na osnovu ostataka nađenih na terenu, realizuje se u saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu. Nadamo se da će se poput mnogih spomenika i ovaj drgulj dići iz pepela jer nam je obaveza da svoje predanje nosimo istrajno, kažu u Odboru za obnovu.
Ispred krivorečke crkve, stare 400 godina, na oko 1.300 metara nadmorske visine, svakog oktobra, obeležava se sećanje na stradanje predaka za vreme Drugog svetskog rata kada je zapaljena crkva sa zarobljenim meštanima.
Crkva Svetih apostola Petra i Pavla sagrađena je davne 1618. Godine. Iz natpisa na istočnom zidu crkve iznad vrata vidi se da je crkva građena pod teškimturske vladavine. Pri dnu bočnog zida, odoleo je jedan ratnik sa sabljom u ruci i gnevom u očima. Ostao je tako simbol stradanja i borbe srpskog naroda. Drugi put to se desilo 12.oktobra 1942.
„Kada na Preobraženje zazvone zvonici bruske crkve, taj božji titraj se prostre po celoj Kopaoničkoj regiji u veličanstvenom izazovu vekova koji se probude tim glasom bez ljubavi, kojom se objašnjava i ovo još uvek čisto plavo brusko nebo, ne bi ni bruj sa crkve Svetog Preobraženja Gospodnjeg, bio tako lep i prodoran u naše duše.”
Crkva Svetog Preobrazenja Gospodnjeg “na Brusu” podignuta je 1836.godine “na kraju varošice i na uzdignutom platou u neposrednoj blizini Rasine i Graševačke reke a osvećena 13. septembra iste godine”, stoji u Letopisu bruske crkve. Pre više od stotinu godina, davne 1836. Knjaz Miloš je na Košijskom polju u Kruševcu obznanio naredbom da će se na jednoj bruskoj livadi sagraditi crkva. Od tada je utočište za pravoslavne vernike, donosila je mir i olakšavala nedaće sa kojima se narod ovog kraja kroz istoriju susretao. I danas zauzima centralno mesto u gradu i predstavlja žilu kucavicu ukupnog varoškog života.
Ostajući veran korenima potkopaoničkog kraja, duboko svestan lepote bruskih crkava i manastira i značaja očuvanja nacionalnog nasleđa, književnik Ljubiša Bata Đidić, zapisuje “Obrgljeni bisernom niskom crkava, manastira i svetilišta u Brusu, odazovu se odozgo sa kopaoničkih visova: Metođe – svetilište iz drugog veka; protresu se temelji Sv. Prokopija na Nebeskim stolicama; zasjaji Sv. Petka iz petog veka; meko se primiri Mala Grabovnica pamteći sebe još od dvanaestog veka, kao i Strmac, kao i Milentija, najlepša među lepoticama Moravske škole četrnaestog veka čestitog kneza, pa ona njoj slična u Lepencu, pa crkva na Kozničkom gradu, pa stradalna krivorečka crkva iz sedamnaestog veka, pa prelepe rasute potonje današnje crkve u Blaževu, Dupcima, Ribarima.”
*književnik Ljubiša Bata Đidić
