Arheološki lokalitet Nebeske stolice
Unutar ovog specifičnog kotlinskog prostora okruženog visokim planinskim vencima, formirano je nacionalno, versko i kulturno središte regije u kome je stanovništvo, tokom vekova, ostavilo vredne tragove života i stvaralaštva. Gotovo u svakom delu ostale su male crkve, nazivi, crkveni dolovi i izvori, kao najupečatljivije tapije vekovnog postojanja, stvaralaštva i identiteta naroda potkopaoničkog kraja.
Tragom nacionalnog i kulturnog nasleđa na ovim prostorima polazimo sa najviše geografske tačke Kopaonika. Neposredno ispod Pančićevog vrha, kao jedne od najviših kota Srbije, prostire se arheološki lokalitet Nebeske stolice, među lokalnim stanovništvom poznat i kao Crkvine.
Do ovog mesta, na nadmorskoj visini od čak 1800 metara, nije jednostavno stići. Zato na put krećemo u pratnji obučenih vodiča Nacionalnog parka Kopaonik. Iz centra naselja „Sunčani vrhovi“ put nas vodi pored „Mašinca“ do prevoja „Pajino preslo“, pa zatim preko Duboke do raskrsnice puta i staze koja prolazi ispod žičare Krčmar, prema Malom i Velikom Bećirovcu. Sam arheološki lokalitet se nalazi nešto istočnije, pored kolskog puta koji obilazi Pančićev vrh i povezuje Suvo Rudište sa Vojetinom odnosno selima Zaplanina i Belo Brdo.
Za Nebeske stolice kažu da su prirodni i društveni fenomen jer se sa ovog mesta pruža nestvaran pogled koji seže do obronaka Rtnja i Stare planine, strmih litica Šar planine, pogled ka dolini Ibra i Kosovu, na zapadu do Crne Gore i Bosne. Na ovom jedinstvenom prostoru sačuvani su kameni ostaci crkava iz dva bliska perioda, koji, opet, pripadaju dvema različitim epohama: jednoj poznoantičkoj, i drugoj, ranohrišćanskoj.
Osim kamenih ostataka crkava na ovom lokalitetu nema novijih iskopina. Zbog nedostatka srednjovekovnih građevina, smatra se da su Nebeske stolice posle rušenja napuštene tokom seobe naroda, i da naselje više nije korišćeno.
Na ovom mestu, u blizini dva srednjovekovna rudnika, Belo Brdo i Zaplanje, nalaze se ostaci crkve sv. Prokopija, zaštitinika rudara. Zbog toga se ovaj potes naziva i Crkvine. Ime ovom lokalitetu 1895. godine dao je Vojvoda Živojin Mišić. Kasnije ovim imenim zazivalo čitavo brdo.
Na samom terenu nije bilo nadzemnih ostataka, niti obrisa građevina, ali je u lokalnom narodu postojalo predanje da se tu nalazila crkvina. Na osnovu toga, Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva je, uz pomoć i podršku NP Kopaonik, 1998. godine započeo arheološka istraživanja, pod rukovodstvom arheologa Gordane Tošić.
Kada su arheolozi došli prvi put, zatekli su gomilu kamenja i jedan drveni krst koji je označavao ovo sveto mesto. Tokom istraživanja pronađeni su ostaci građevina i reprezentativne bazilike, specifične osnove, u čijoj unutrašnjosti je otkriven ranohrišćanski mozaik. Prema dosadašnjim saznanjima, život na ovom lokalitetu je postojao od III do VI veka, prvo kao mali poznoantički hram koji se u V ili VI veku razvio u važno hrišćansko kultno središte.
Bazilika na Nebeskim stolicama ima složenu i specifičnu osnovu. Cela građevina je napravljena istovremeno od lomljenog i tesanog kamena koji je vezivan krečnim malterom, a sam teren je uticao na njenu gradnju, pošto su u njoj uočljivi delovi stena koje su se pre gradnje nalazile na tom prostoru. Njena unutrašnjost je bila ukrašena freskoslikarstvom. Pronađeni su i delići stakla koji su pripadali prozorima, čiji je izgled i raspored nemoguće rekonstruisati. Poseban dragulj ovog fascinantnog otkrića bio je podni mozaik sa geometrijskim izomorfnim motivima, karakterističnim za pomenuti period.
Kruna svega je dakle predstava ptice u jednom njegovom polju, koja je imala svoju simboličku vrednost vezanu za duhovni svet, u ranohrišćanskim prikazima. Sam otkriveni fragment je dimenzija 2.70 x 0.51 m, a pronađen je u veoma lošem stanju, kako zbog vremena, tako i zbog vatre kojoj je bio izložen u jednom periodu svoje istorije. Tokom arheoloških radova, on je sklonjen sa lokaliteta i prenet na konzervaciju, a planirano je da se njegova kopija kasnije postavi na njegovom mestu. Danas su od bazilike opstali temelji i prizemni deo zida, koji su nakon otkopavanja konzervirani.
Usledilo još jedno izuzetno otkriće – još starija građevina u kojoj je pronađen rimski novac, ulomci posuda od stakla i keramike, narukvice od staklene paste na kojima je motiv lažne pletenice, kao i fibule, koje se javljaju u dva karakteristična oblika prve česte na tlu rimske Dardanije VI veka i krstaste, koje se, na osnovu sličnih nalaza, smeštaju u drugu polovinu IV veka.
Tokom radova na Nebeskim stolicama, pronađeno je 96 novčića: iz 3. veka, iz doba Konstantina I i Konstancija II, Valentinijana I, Valensa i Gracijana, iz perioda od invazija Gota do invazije Huna oko 441. godine i 20-ak novčića koji zbog izuzetno lošeg stanja nisu identifikovani.
Sa Nebeskih stolica se pruža izvanredan pogled na istočnu stranu Kopaonika a na brdima ispod vide se rupe bunarskog tipa iz kojih su Sasi vadili rudu gvožća.
Legenda o nastanku
Preciznih istorijskih podataka o ovom lokalitetu nema. Postoji mnoštvo pretpostavki, od kojih jedna govori o mogućnosti postojanja vojničke tvrđave na vrhu Kopaonika i verskog hrama unutar vojnih zidina. Po predanju, Crkvište je posvećeno svetom Prokopiju, zaštitniku rudara, jer je ova planina, u antičkim i srednjovekovnim izvorima nazivana Srebrna – zbog daleko poznatog rudnog potencijala, naročito zlata, srebra, bakra i ovlova. Takođe se zna da je i sam Sveti Prokopije bio vojnik sa visokim činom u rimskoj vojsci. Legenda kaže da je crkva u toku jedne noći nestala kao da je odletela. Dok je letela ka nebu, na njenom mestu su ostali samo temelji, a kameni blokovi su padali po okolnom prostranstvu i na tim mestima nastajale su nove crkve.
Nakon pomenutog istraživačkog ciklusa, urađena je preventivna konzervacija Nebeskih stolica od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture. Procene stručnjaka, na osnovu rekonstrukcije terena, ukazuju da je neophodno uraditi još nekoliko sličnih istraživačkih zahvata kako bi se potpunije sagledalo istorijsko nasleđe ovoga kraja.
Kada su Feliksa Kanica, naučnika, zemljopisca i svetskog putnika iz pretprošlog veka, seljaci doveli na Pančićev vrh, rekli su mu: „Eto, gospodine, sa ovog mesta se vidi ceo svet.“ To i danas stvarno tako izgleda.
Pešačke ture na Kopaoniku svakog leta idealna su prilika da u pratnji obučenih turističkiih vodiča upoznate prirodne retkosti ove planine, kažu u Nacionalnom parku Kopaonik. Nacionalni park Kopaonik obuhvata najvredniji deo ove planine, atrakcije koje pripadaju prvom stepenu zaštite, poput lokaliteta Metođe, vodopada Jelovarnik, i rezervata Jankova bara, Treska ili Samohodska reka. Pešačke staze vode kroz bukove i smrčeve šume, planinske pašnjake i livade sa retkim lekovitim biljkama. U Nacionalnom parku Kopaonik ističu da su letnje pešačke ture prilika da upoznate pitomiju stranu ove planine i obiđete mesta do koji se zimi teško dolazi.
Sa Nebeskih stolica odlazimo sa posebnim impresijama i emocijama. Posle njih ćete, kako je Josif Pančić zapisao, poželeti da ponovo prođete obeleženim stazama Kopaonika.
