Manastir Lepenac sa crkvom posvećenom Svetom Stefanu
Manastir Lepenac se nalazi na desnoj obali reke Rasine, u ataru istoimenog sela. Spada među najveće i najlepše manastire Moravske škole. Mnogobrojne freske, kao i ostaci nejasnih površina, pokazuju da je unutrašnjost manastira bila živopisana. Do našeg vremena ovaj pravoslavni hram je dospeo veoma oštećen, ali je u periodu od 1968. do 1973.godine rekonstruisan. Za čitav potkopaonički kraj od velike je važnosti kao kulturno, versko i turističko mesto. U Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture, upisan je kao nepokretno kulturno dobro Srbije.
Selo Lepenac smešteno je na pet kilometara od Brusa, u pravcu ka Kruševcu. Prateći tragove istorijskih arhiva dolazimo do zapisa da je reč o selu razbijenom na veće i manje grupe pojedinih rodova kao i u ostalim delovima bruskog kraja. Na Lazinama je manastir, hram posvećen arhiđ. Stefanu. Niže manastira je izvor dok je drugi kod školske zgrade. Ova dva izvora su dve manastirske vode. Na Rasini je dugo trajala vodenica, kažu iz onog vremena kad je građen manastir Sv. Stefana. Na mestu „Kod Cera“ je staro „latinsko“ groblje.
Legenda o nastanku
Legenda kaže da je knez Lazar obilazio sa sinom despotom Stefanom manastire oko Kruševca te se jednom zatekao i u Lepencu. Kažu da je bio oduševljen manastirom u Nauparima i ovim u Lepencu koje je „ispleten kao venac“ te je odakle i potiče ime sela lep venac.Iako je zamišljen kao jedan od najmonumetnalnijih zdanja moravske škole izgradnja manastira Lepenac prekinuta je gotovo na samom početku. Činjenica da je kasnije završen sa mnogo skromnijim umetničkim i materijalnim mogućnostima pojačava pitanje šta se zapravo dodgodilo.
Manastir Lepenac sa crkvom posvećenom Svetom Stefanu podignut je u dolini reke Rasine 5km nizvodno od Brusa. Do njega se stiže kada od glavnog puta Brus-Kruševac krenete kroz šumu stazom dužine oko 700 metara. Crkva je podigfnuta na maloj zaravni na brdu sa koje se pruža pogled na obe strane reke Rasine. Vreme nastanka crkve u Lepencu je period Moravske Srbije. Smatra se da je prvobitna građevina-donji deo sadašnje crkve, očuvan do visine od oko dva metra, nastao početkom 15. veka.
Mnoga su mišljenja da je reč o zadužbini Despota Stefana Lazarevića, najumnijeg vladara tog vremena. Predanje kaže da je u vreme dok je car Lazar zidao crkvu Lazaricu u Kruševcu, njegov sin Stefan vozeći kamen iz ovih krajeva za Lazaricu, svakog dana ostavljao po jedna kola kamena u Lepencu i tako zidao sebi zadužbinu.
Po načinu gradnje pripada Moravskoj školi a po svojim dimenzijama dužine blizu 20 visine oko 15 metara, spada među najveće građevine svoga vremena. Među spomenicima moravske arhitekture crkva u Lepencu je najjužnija sačuvana građevina ove grupe. Zamišljena je i započeta u moravskom stilu a u osnovnim oblicima tako i završena. Po upotrebljenom materijalu zidanje fasade se razlikuje od svih moravskih spomenika. Na osnovu materijala i načina zidanja, da se zaključiti da je manastir zidan u dva perioda.
Do visine od oko 2 metra iznad površine terena crkva poseduje elemente moravskih građevina dok je gornji mlađi deo zidan jednostavnije. Graditelj je samo poštovao osnovnu arhitektonsku koncepciju starijeg donjeg dela.
Crkva manastira Lepenac je imala osnovu sažetog trikonhosa sa pripratom i kube koje je trebalo da počiva na pilastrima. Sve apside manastira Lepenac su spolja višestrane, iznutra polukružne. Donji stariji deo započinje soklom koja se pruža duž čitave građevine. Zidovi iznad pripadaju starijem delu. Osim peščara i škriljca, na pojedinim mestima korišćen je i rečni oblutak. Pod se nije sačuvao ni na jednom mestu ali nekoliko otkrivenih komada opeka verovatno su služile za popločavanje poda.
Gornji mlađi deo zidan je na sasvim drugi način i od drugog materijala. Jedino su zadržani debljina zidova i opšti arhitektonski sklop proistekli iz starijeg dela. Osnovni materijal je crveno-oker kamen kakav se i danas vadi iz majdana u okolini Lepenca. Za izgradnju uglova, svodova, lukova, kubeta upotrebljena je siga. Ponegde je korišćen i rečni oblutak i škriljac što stvara izvanredan kontrast i kolorit posebno na zapadnoj fasadi. Živopis je loše očuvan ali se ostaci uočavaju se na svim unutrašnjim delovima građevine čak i na ulaznim vratima.
Istraživanja manastira u Lepencu obavljena su od 1968. do 1972. Odmah je izvršena konzervacija i restauracija manastira pod vođstvom arhitekte Mirka Kovačevića. Sondažna istraživanja vršena su na na prostoru oko i u unutrašnjosti crkve. Izuzev nekoliko komadića olova nije pronađeno ništa što bi odredilo materiajl krovnog pokrivača. Otkriveni su grobovi bez grobnih priloga kao i ostaci zidova koji su mogli pripadati manastirskom konaku.
Vekovima unazad oko ovog hrama okupljao se verni narod a kroz manastir je prošlo nebrojeno monaha. Valja pomenuti da je narodno sabiranje u manastiru 15. avgusta, na dan posvećen Sevtom Stefanu.
