Hram Svetih apostola Petra i Pavla u Krivoj Reci
Ne postoji mesto u bruskoj opštini poput Krive Reke koje kroz istoriju ovog kraja sa sobom nosi teret jedne od najvećih tragedija, postajući sinonim stradanja srpskog naroda u Drugom svetskom ratu. Paljenjem sveća i molitvom, veliki broj meštana bruskog kraja okupi se na ovom mestu svakog 12. oktobra, na Miholjdan, da se žrtve ne zaborave, da, prema kazivanju Vladike kruševačkog Gospodina Davida Perovića, utehu od muka, boli, jada, uboja i rana, rastrzavanja i ponižavanja naših bližnjih, nađemo, baš na ovom mestu.
Kriva Reka je malo selo razbacano na obroncima Kopaonika. Predanje pamti Staro selo iz koga su se Krivorečani pomerali usled najezde nepijatelja u više pravaca. Ne zna se pouzdano kada je nastalo. Danas se sa ovog mesta, oivičenog visokim brdima, naziru Željin, Nerađa, Koznik i Župa.
Podignuta verom meštana, crkva Svetih apostola Petra i Pavla govori umetničkim jezikom svog doba. Pod turskom okupacijom prekinut je razvoj umetnosti i na području bruske regije. Sa obnovom Pećke patrijaršije 1557., počinje i gradnja skromnih crkava u krševitim, nepristupačnim planinskim selima. Majstori Moravske škole pozvani su tako i u potkopaoničku Krivu Reku da sagrade crkvu. Sa sobom su poneli prostranstvo i svetlost doline Morave i Ibra. Iako je Moravska škola u ovom periodu već u silaznoj putanji, njen uticaj se može osetiti na freskama krivorečke crkve.
Vreme gradnje ispisano je na istočnom zidu crkve iznad vrata. Prema njemu, izgradnja je počela maja 1618. a završena oktobra 1621. Iako nije u celosti sačuvan, fragmentarni natpis je dragoceno svedočanstvo o vremenu nastanka ovog hrama.
Njen izgled karakterističan je za crkve podignute u doba otomanske vladavine. Veličine je 12 x 6 m. Osnova je jednobrodna sa natkresom. Crkva je Podignuta usred sela na jednoj uzvišici između javora koji pamte istoriju dugu 400 godina i sve događaje do njenog prvog stradanja pod turskom vlašću. Tako je očuvana legenda koja crkvu povezuje sa sudbinom tri devojke, koje su, sakrivene u njoj, pokušale da izbegnu odlazak u harem turskog bega.
Izgradnju krivorečke crkve prati legenda o popu Vukanu koji je u teška i priskrbna vremena pod turskom vlašću pošao lično samom sultanu da izmoli ferman za podizanje crkve.
Međutim hram Svetih apostola Petra i Pavla ne pamti samo izdaju turskih udvorica, zbog kojih je crkva prvi put stradala. Kriva Reka je po drugi put zavijena u crno 12. oktobra 1942. Za ovo sveto mesto vezana je jedna od najtragičnijih priča tokom Drugog svetskog rata, pogrom stanovništva Krive Reke kao jedan od najokrutnijih zločina nacista protiv civilnog stanovništva.
Ispred krivorečke crkve, stare 400 godina, na oko 1.300 metara nadmorske visine, svakog oktobra, obeležava se sećanje na stradanje predaka. Zločin u Krivoj Reci i okolnim selima 12. i 13. oktobra 1942. godine počinili su pripadnici nepriajteljske nemačke 7. dobrovoljačke jedinice „Princ Eugen“ i 9. bugarske pešadijske divizije. Prilikom svirepe odmazde zapaljena je crkva sa zarobljenim meštanima. U ovom zločinu stradala su 342 civila, odnosno polovina lokalnog stanovništva a život je izgubilo i 15 dece mlađe od pet godina. sećanje na stradanje lokalnog stanovništva u Drugom svetskom ratu.
Ko se gde zadesio, našao ga je grob. Preživeli su samo meštani koji su se našli u berbi grožđa. Nijedan zaselak, nije ostao pošteđen. Na miholjdansku tragediju svaka kuća je izgubila od petoro do 20 članova. Stradali su Milinčići, Jankovići, Nikitići, Novčići, Lazarevići, Đurići. Ni posle 77 godina za Krivorečane rane nisu zacelile.
Neimenovane žrtve su dobile imena i korigovan je njihov broj tokom istraživanja. U spomen na tragično stradale meštane u neposrednoj blizini crkve postavljeno je spomen obeležje sa imenima postradalih. Povezanost sa rodnim krajem i priče starijih o ovim stravičnim događajima podstakle su Ljubišu Batu Đidića, da realizuje dugogodišnju ideju o podizanju spomen-obeležja stradalim meštanima.
Kriva Reka je kao i njena kamena crkva, danas obnovljena. Ostale su nepotpune freske iz ranog 17. veka. Pri dnu bočnog zida, odoleo je jedan ratnik kao simbol stradanja i borbe srpskog naroda. Ispod natpisa sa leve starne do vrata umetnički je oblikovana Bogorodica sa Hristom. Religiozne scene predstavljene su kao događaji u kojima ljudi osećaju, vole i pate čime je starim ikonografskim obrascima dato novo tumačenje. Posebnu pažnju privlači kompozicija svetaca sa naznačenim likom ktitora.
Konzervacija freskoslikarstva obavljena je tokom 1975. i 1976. godine. Kao spomenik kulture od velikog istorijskog značaja crkva Svetog Petra i Pavla u Krivoj Reci nalazi se pod zaštitom Republike Srbije od 1979. godine. Sećanje na ovu tragediju i parastos žrtvama opomena su da se slični stravični događaji nikada ne ponove.
