Idejno rešenje za obnovu Milentije
„Manastir Milentija, poslednji neobnovljen među manastirskim draguljima Moravske škole iz 14. veka, ranjava nas, njegove udivitelje, koji ga žarko želimo u njegovom negdanjem sjaju.
Predugo se na obnovu čeka. Milentija, dakle čeka obonvitelja!
Sve nas koji je ovaploćujemo u srcu!”*
Obnova Manastira Milentija srednjovekovnog dragulja Eparhije kruševačke u podnožju srednjovekovnog Grada Vitezova – Koznika na samo 13 kilometara od Brusa, ambiciozan i jedinstven projekat u srpskoj arheologiji i nauci. Nadamo se da će se poput mnogih spomenika i ovaj drgulj dići iz pepela jer nam je obaveza da svoje predanje nosimo istrajno, rekao je u izjavi za RTV Brus Episkop kruševački dr David Perović.
Sa arheološkim istraživanjima i konzervacijom crkve Svetog Stefana u Milentiji krenulo se pre više od 6 decenija. Za to vreme na nedovršen posao opominjali su delimično rekonstruisani zidovi crkve. Zalaganjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, Odbora za obnovu Milentije i entuzijasta, ljudi dobre volje stiglo do izrade idejnog rešenja za obnovu crkve.
Episkop kruševački David – liturgija u manastiru Milentija 2015.god.
Polazeći od potrebe da se profesionalno zaštiti prezentuje i revitalizuje, sačinjen je glavni projekat. Tako su ugrađeni duhovni koreni u kategorisano nepokretno kulturno dobro od velikog značaja. Profesor Mirko Kovačević je autor projekta rekonstrukcije crkve u Milentiji koji godinama čeka na realizaciju. Ako projekat bude realizovan do kraja imaćemo vredan stojeći spomenik iz srednjeg veka.
Od manastirskog kompleksa ostali su samo zidovi visine i do preko dva metra.
„U umetničkom smislu sve što smo našli su velika dostignuća, bogatija od, recimo, Kalenića koji pripada istom periodu. Ima puno sačuvanih komada kamene plastike koja se može vratiti približno tamo gde je stajala, i na taj način obnoviti građevinu. Umesto ruševina do dva metra, dobili bismo jedan objekat vredan istorijski, kulturni, sakralni, ali i turistički. Ideja da nakon toga manastir zaživi. Ovako razrušen, ne znači mnogo“, reči su profesora Kovačevića.
Umetnička vrednost i način izrade kamene dekoracije svedoče o gradnji u doba razvijenog Moravskog stila: crkve bogato ozidane, fasade pažljivo komponovane i dekorisane (bogata keramoplastička obrada fasada) bogata kamena plastična dekoracija. Na portalima, prozorima i naročito na perforiranim rozetama i dekorativnim pojasima lukova klešu se ornamenti u plitkom reljefu, prepleti, tordirani stubići, kapiteli i figuralni prizori.
Deo avona u crkvi Svetog Stefana u Milentiji bogat je poput hilandarskih, a čitava dekoracija, i zidna i podna, pripada samom vrhu moravske škole.
Od manastirske crkve sačuvani su zidovi visine i do 2 metra. Oni su ostatak trikonhalne crkve, sa pripratom, unutra polukružnim a spolja petostranim konhama. Fasade oživljene pilastrima sa i bez koloneta. Crkva je imala tri portala, zapadni i južni za ulaz u prpratu i portal između naosa i priprate. Pod je bio od mermernih ploča. Iz osnove se jasno vidi da je crkva imala kube nad naosom i pripratom.
Prilikom arheoloških iskopavanja, nađen je veliki broj komada plitkoreljefne dekorativne kamene plastike sa fasada – fragmenata visokog umetničkog i zanatskog umeća, fragmenti fresaka, luksuzne moravske keramike, kultne posude u obliku konjske glave, srednjovekovna ognjišta, pretežno sa biljnim i životinjskim motivima.
Kada je očišćena unutrašnjost nađeno je prko 500 komada i delova dekorativne plastike i druge kamene plastike sa fasada crkve: rozete, venci oko rozeta, arhivolti, koloneta, dekorisanhi konzola nadvratnika, dekorisanih doprozornika i dovratnika, stubića prozorskih, kordon venaca, krovnih i venaca sokla, kvadara, amvona…
Obnova crkve planirana je nadgradnjom postojećih zidoba preostalih od prvobitne građebine s kraja 14. i početka 15. veka.
Situaciono stanje – Istraživanja 2010. i 2011. godine
* Episkop kruševački David – Uvodnik za “Knjigu o Milentiji” Ljubiše Bate Đidića, Kruševac 2017.
